W badaniach historycznych nad ludnością w XIX w. w Prusach, w tym na ziemiach licznie zamieszkanych przez ludność posługującą się językiem polskim i kaszubskim, istotne znaczenie mają spisy ludności przeprowadzane przez Królewskopruskie Biuro Statystyczne w Berlinie, które mimo to nie doczekały się szerszego omówienia. Uwagę skupiano na rzetelności spisów organizowanych przed 1840 r., a następnie na sprawach związanych ze statystyką języka ojczystego. Celem artykułu jest pokazanie zmian w sposobie przeprowadzania spisów, opracowywania danych, implementacji cech i prezentacji wyników w latach 1840–1910, ze zwróceniem szczególnej uwagi na spis z 1871 r. i jego odbiór społeczny, głównie na ziemiach polskich pod panowaniem niemieckim. Badanie w dużej mierze opiera się na monumentalnej Preussische Statistik (Statystyka Prus), w której zawarto dokumentację spisową oraz uwagi nadsyłane przez władze prowincjonalne. Ponadto wykorzystano źródła normatywne i dawne opracowania. W artykule dowiedziono, że zasadniczo spisy ludności podlegały ewolucji do 1871 r., a następnie już tylko zmianom w zakresie badanych treści, które omówiono i poddano ocenie. Rewolucją w zarządzaniu danymi było zastosowanie w 1871 r. kart A, które ułatwiły wykonywanie złożonych grupowań statystycznych dla wybranych cech demograficznych. Wdrożeniu nowych rozwiązań towarzyszyło wprowadzenie zasady samospisywania się. Natrafiało ono na przeszkody, szczególnie we wschodnich prowincjach Prus, co przede wszystkim należy łączyć z poziomem wykształcenia i brakiem znajomości języka niemieckiego, głównie ludności polskojęzycznej. Prezentowane wyniki badania powinny być przydatne dla demografów historycznych oraz historyków społecznych i gospodarczych.
spisy ludności, Prusy, Niemcy, XIX wiek, ludność polskojęzyczna, ludność kaszubskojęzyczna
B19, C80, J19, N01, N33, N93, O31
Albrecht, K. (1927). Die preussischen Gutsbezirke. Zeitschrift des Preussischen Statistischen Landesamts, 67, 344–477.
Andree, R., Peschel, O. (1878). Physikalisch-Statistischer Atlas des Deutschen Reichs: 2 Hälfte. Atlas des Deutschen Reichs. Verlag von Velhagen & Klasing.
Bade, K. J. (2004). „Kulturkampf“ auf dem Arbeitsmarkt: Bismarcks „Polenpolitik“ 1885–1890. W: M. Bommes, J. Oltmer (red.), Sozialhistorische Migrationsforschung (s. 159–184). V&R Unipress.
Behre, O. (1905). Geschichte der Statistik in Brandenburg-Preussen bis zur Gründung des Königlichen Statistischen Bureaus. Carl Heymanns Verlag.
Belzyt, L. C. (1998). Sprachliche Minderheiten im preussischen Staat 1815–1914: Die preussische Sprachenstatistik in Bearbeitung und Kommentar. Herder-Institut.
Belzyt, L. C. (2013). Pruska statystyka językowa (1825–1911) a Polacy zaboru pruskiego, Mazur i Śląska. Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego.
Blenck, E. (1879). Die Aufgaben des Zählwerks im Jahre 1880. Mit einer Anlage. Zeitschrift des Königlich Preussischen Statistischen Bureaus, 19, 367–376.
Blenck, E. (1888). Die Volkszählung vom 1. Dezember 1885 in Preussen und deren endgültige Ergebnisse. Zeitschrift des Königlich Preussischen Statistischen Bureaus, 28(1–2), 97–148.
Blenck, E. (1892). Die Volkszählung vom 1. Dezember 1890 in Preussen und deren endgültige Ergebnisse. Zeitschrift des Königlich Preussischen Statistischen Bureaus, 32, 177–264.
Blenck, E. (1905). Das königliche statistische Bureau im ersten Jahrhundert seines Bestehens 1805– 1905. Zeitschrift des Königlich Preussischen Statistischen Bureaus, 45, 1–143.
Borowski, S. (1969). Rozwój demograficzny i problem maltuzjański na ziemiach polskich pod panowaniem niemieckim w latach 1807–1914. Przeszłość Demograficzna Polski, 3, 125–142.
Böckh, R. (1863). Die geschichtliche Entwickelung der amtlichen Statistik des Preussischen Staates: Festgabe für den Internationalen Statistischen Congress in Berlin. Königliche Geheime Ober- -Hofbuchdruckerei Decker.
Böckh, R. (1869). Ueber die Centralization und Decentralisation der Statistik mit besonderer Beziehung auf die gegenwärtige Behandlung der Provinzialstatistik in den alten und neuen Provinzen des preussischen Staats. Zeitschrift des Königlich Preussischen Statistischen Bureaus, 9, 212–214.
Broesike, M. (1904a). Arbeitsort und Wohnort der Bevölkerung in den Grosstädten und einigen Industriebezirken Preussens am 1. Dezember 1900. Zeitschrift des Preussischen Statistischen Landesamtes, 44, 1–18.
Broesike, M. (1904b). Rückblick auf die Entwicklung der preussischen Bevölkerung von 1875 bis 1900 (Preussische Statistik, Bd. 188A). Verlag des Königlichen Statistischen Bureaus.
Chojecki, D. K. (2014). Od społeczeństwa tradycyjnego do nowoczesnego. Demografia i zdrowotność głównych ośrodków miejskich Pomorza Zachodniego w dobie przyśpieszonej industrializacji i urbanizacji w Niemczech (1871–1913). Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego.
Chojecki, D. K. (2015). Niemiecki dyskurs polityczny wokół „powrotu do natury” w kontekście umieralności niemowląt (początek XX wieku). Przeszłość Demograficzna Polski, 37(4), 125–140. https://doi.org/10.18276/pdp.2015.4.37-06.
Chojecki, D. K. (2016). „Volk ohne Jugend”: Strach przed starością demograficzną narodu niemieckiego (a młodością polskiego) na przykładzie poglądów Friedricha Burgdörfera. W: A. Janiak-Jasińska, K. Sierakowska, A. Szwarc (red.), Ludzie starzy i starość na ziemiach polskich od XVIII do XXI wieku (na tle porównawczym): t. 2. Aspekty społeczno-kulturowe (s. 293–310). Wydawnictwo DiG.
Chojecki, D. K. (2020). Population Changes in Polish Western Territories before and after World War I. Historická demografie, 44(1), 93–131. http://www.eu.avcr.cz/export/sites/eu/.content/files/historicka-demografie/HD_44-1_CTP-144s.pdf.
Chojecki, D. K., Włodarczyk, E. (2012). Topodemograficzny atlas gmin i obszarów dworskich Pomorza Zachodniego w 1871 roku (t. 1). Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego.
Engel, E. (1861). Die Methoden der Volkszählung, mit besonderer Berücksichtigung der im preussischen Staate angewandten. Eine Denkschrift, bearbeitet in Hinblick auf die am 3. December d. J. stattfindende Volkszählung. Zeitschrift des Königlich Preussischen Statistischen Bureaus, 1, 149–212.
Fabricius. (1868). Ueber factische und rechtliche Bevölkerung. Jahrbücher für Nationalökonomie und Statistik, 10, 1–19.
Feldman, J. (1980). Bismarck a Polska (wyd. 3). Państwowy Instytut Wydawniczy.
Fircks, A. (1879). Rückblick auf die Bewegung der Bevölkerung im preussischen Staate während des Zeitraumes vom Jahre 1816 bis zum Jahre 1874 (Preussische Statistik, Bd. 48A). Verlag des Königlichen Statistischen Bureaus.
Fircks, A. (1887). Die konfessionellen Mischehen im preussischen Staate und das Religionsbekenntniss der diesen Ehen entstammenden Kinder. Zeitschrift des Königlich Preussischen Statistischen Bureaus, 27, 165–188.
Fircks, A. (1893). Die preussische Bevölkerung nach ihrer Muttersprache und Abstammung. Zeitschrift des Königlich Preussischen Statistischen Bureaus, 33, 189–297.
Fuisting, B. (1892). Das preussische Einkommensteuergesetz vom 24. Juni 1891 und die Ausführungsanweisung vom 5. August 1891, mit Erläuterungen und einer Einleitung: Die geschichtliche Entwicklung des preussischen Steuersystems und systematische Darstellung der Einkommensteuer (wyd. 2). Carl Heymanns Verlag.
Gaziński, R., Gut, P. (2014). Historische Büchlein i Geheime Finanz Bücher jako przykłady źródeł do dziejów społeczeństwa miejskiego na Pomorzu Pruskim w II połowie XVIII wieku. Przeszłość Demograficzna Polski, 36, 151–164.
Gehrmann, R. (2000). Bevölkerungsgeschichte Norddeutschlands zwischen Aufklärung und Vormärz. A.Berlin Verlag Arno Spitz.
Gerss, W. (2010). Historische systematische Bevölkerungsstatistik. W: W. Gerss (red.), Bevölkerungsentwicklung in Zeit und Raum: Datenquellen und Methoden zur quantitativen Analyse (s. 75–105). VS Verlag für Sozialwissenschaften. https://doi.org/10.1007/978-3-531-92113-6_2.
Gołata, E. (2018). Koniec ery tradycyjnych spisów ludności. Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu.
Heidborn, T. (2017, 7 kwietnia). Daten zum Stapeln. https://www.mpg.de/11212751/datenverarbeitung-geschichte.
Hoffmann, J. G. (1839). Die Bevölkerung des Preussischen Staats nach Ergebnisse der zu Ende des Jahres 1837 amtlich aufgenommenen Nachrichten in Staatswirtschaftlicher, Gewerblicher und sittlicher Beziehung. Nicolaische Buchhandlung.
Hohls, R. (1991). Quellen zur Erwerbsstatistik Deutschlands im ausgehenden 19. und im 20. Jahrhundert. W: W. Fischer, A. Kunz (red.), Grundlagen der historischen Statistik von Deutschland. Quellen, Methoden, Forschungsziele (s. 315–350). Westdeutscher Verlag. https://doi.org/10.1007/978-3-663-12157-2_21.
Kaczmarski, B. (1967). Ocena spisów ludności na Śląsku z pierwszej połowy XIX wieku. Przeszłość Demograficzna Polski, 1, 33–66.
Keller, K. (1926). Die Fremdsprachige Bevölkerung im Freistaate Preussen. Zeitschrift des Preussischen Statistischen Landesamts, 66, 144–188.
Keller, K. (1931). Umfang und Richtung der Wanderungen zwischen den preussischen Provinzen in den Jahren 1871 bis 1925. Zeitschrift des Preussischen Statistischen Landesamtes, 70, 273–291.
Kędelski, M. (1996). Umieralność i trwanie życia ludności Wielkopolski w XIX wieku. Akademia Ekonomiczna w Poznaniu.
Klinckmüller, H. (1880). Die amtliche Statistik Preussens im vorigen Jahrhundert (t. 2). Verlag von Gustav Fischer.
Knapp, F. G., Böckh, R. (1867). Das Verfahren bei der preussischen Volkszählung vom 3. December 1864. Zeitschrift des Königlich Preussischen Statistischen Bureaus, 7, 1–30.
Koch, G. (1879). Die physikalisch-statistischen Atlanten der Vereinigten Staaten von Amerika und des Deutschen Reichs. Zeitschrift des Königlich Preussischen Statistischen Bureaus, 19, 143–152.
Kowal, S. (1982). Społeczeństwo Wielkopolski i Pomorza Nadwiślańskiego w latach 1871–1914. Przemiany demograficzne i społeczno-zawodowe. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Labbé, M. (2007). Institutionalizing the Statistics of Nationality in Prussia in the 19th Century (from local bureaucracy to state-level census of population). Centaurus, 49(4), 289–306. https://doi.org/10.1111/j.1600-0498.2007.00078.x.
Labbé, M. (2019). La nationalité, une histoire de chiffres: Politique et statistiques en Europe centrale (1848–1919). Presses de Sciences Po.
Ładogórski, T. (1952). Ocena statystyk śląskich w dobie absolutyzmu światłego (1741–1805). Przegląd Zachodni, 1–2, 53–105.
Ładogórski, T. (1969). Złudzenia pruskiej statystyki ludności pierwszej połowy XIX w. i próby jej korekty na Śląsku. Przeszłość Demograficzna Polski, 3, 3–27.
Łazowska, B. (2018). Statystyka na ziemiach polskich pod panowaniem pruskim. Wiadomości Statystyczne, 63(5), 78–102. https://doi.org/10.5604/01.3001.0014.0654.
Łuczak, C. (1988). Od Bismarcka do Hitlera. Polsko-niemieckie stosunki gospodarcze. Wydawnictwo Poznańskie.
Łuczak, C. (2001). Dzieje gospodarcze Wielkopolski w okresie zaborów (1815–1918). Wydawnictwo PSO. von Mayr, G. (1926). Statistik und Gesellschaftslehre (wyd. 2; t. 2). Verlag von J. C. B. Mohr (Paul Siebeck).
Michel, H. (1985). Volkszählungen in Deutschland: Die Erfassung des Bevölkerungsstandes von 1816 bis 1933. Jahrbuch für Wirtschaftsgeschichte / Economic History Yearbook, 26(2), 79–92. https://doi.org/10.1524/jbwg.1985.26.2.79.
Ministerial-Blatt für die gesammte innere Verwaltung in den Königlich Preussischen Staaten. (1846). Verlag des Königlichen Zeitungs-Komtoirs.
Ministerial-Blatt für die gesammte innere Verwaltung in den Königlich Preussischen Staaten. (1852). Verlag des Königlichen Zeitungs-Komtoirs.
Ministerial-Blatt für die gesammte innere Verwaltung in den Königlich Preussischen Staaten. (1855). Verlag des Königlichen Zeitungs-Komtoirs.
von Oertzen, C. (2017). Die Historizität der Verdatung: Konzepte, Werkzeuge und Praktiken im 19. Jahrhundert. NTM Zeitschrift für Geschichte der Wissenschaften, Technik und Medizin, 25(4), 407–434. https://doi.org/10.1007/s00048-017-0183-6.
Piątkowski, A. (1990). Przemiany demograficzne w miastach Prus Zachodnich w latach 1815–1850. Towarzystwo Naukowe w Toruniu.
Preussische Statistik. (1864). Verlag des Königlichen Geheimen Ober-Hofbuchdruckerei.
Preussische Statistik. (1867). Verlag von Ernst Kuehn.
Preussische Statistik. (1869). Verlag des Königlichen Statistischen Bureaus.
Preussische Statistik. (1875). Verlag des Königlichen Statistischen Bureaus.
Preussische Statistik. (1882). Verlag des Königlichen Statistischen Bureaus.
Preussische Statistik. (1883). Verlag des Königlichen Statistischen Bureaus.
Preussische Statistik. (1888). Verlag des Königlichen Statistischen Bureaus.
Preussische Statistik. (1893). Verlag des Königlichen Statistischen Bureaus.
Preussische Statistik. (1897). Verlag des Königlichen Statistischen Bureaus.
Preussische Statistik. (1903). Verlag des Königlichen Statistischen Bureaus.
Preussische Statistik. (1908). Verlag des Königlichen Statistischen Bureaus.
Preussische Statistik. (1913a). Verlag des Königlichen Statistischen Bureaus.
Preussische Statistik. (1913b). Verlag des Königlichen Statistischen Bureaus.
Puslowski, L. (1872). Das Königlich Preussische Statistische Bureau und seine Dependieten, Geschichte, Organisation und Verwaltung. Puttkammer & Mühlbrecht, Buchhandlung für Staats- und Rechtswissenschaft.
Ramułt, S. (1899). Statystyka ludności kaszubskiej. Akademia Umiejętności.
Romer, E. (1919). Polacy na Kresach Pomorskich i Pojeziernych. Książnica Polska Towarz. Naucz. Szkół Wyższych.
Schmidt, J. (2007). Zwei Welten – Der Bevölkerungsbegriff in der Soziologie und der Eugenik. W: J. Ehmer, U. Ferdinand, J. Reulecke (red.), Herausforderung Bevölkerung: Zu Entwicklungen des modernen Denkens über die Bevölkerung vor, im und nach dem „Dritten Reich” (wyd. 1, s. 47–54). VS Verlag für Sozialwissenschaften. https://doi.org/10.1007/978-3-531-90653-9_5.
Statistik des Deutschen Reichs. (1873). Verlag des Königlichen Statistischen Bureaus.
Statistisches Jahrbuch für den Preussischen Staat. (1912). Verlag des Königlichen Statistischen Bureaus.
Statistisches Jahrbuch für den Preussischen Staat. (1913). Verlag des Königlichen Statistischen Bureaus.
Statistisches Jahrbuch für den Preussischen Staat. (1914). Verlag des Königlichen Statistischen Bureaus.
Stępiński, W. (red.). (2006). Pomorze Zachodnie w XIX i początkach XX stulecia (1815–1918) (t. 3). Wydawnictwo Poznańskie, Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie.
Szultka, Z. (2010). Terytorium i ludność państwa pruskiego w dobie fryderycjańskiej. W: B. Wachowiak (red.), Prusy w okresie monarchii absolutnej (1701–1806) (t. 2, s. 408–468). Wydawnictwo Poznańskie.
Trevisiol, O. (2004). Die Einbürgerungspraxis im Deutschen Reich 1871–1945 [rozprawa doktorska, Universität Konstanz, Fachbereich Geschichte und Soziologie]. https://d-nb.info/974206237/34.
Wajda, K. (1969). Migracje ludności wiejskiej Pomorza Wschodniego w latach 1850–1914. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
Wajda, K. (2000). Stosunki ludnościowe na ziemiach pomorskich w latach 1850–1914. W: S. Salmonowicz (red.), Historia Pomorza: t. 4, cz. 1: (1850–1918) Ustrój, gospodarka, społeczeństwo (wyd. 1, s. 70–132). Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego.
Weber, P. (1914). Die Polen in Oberschlesien. Eine statistische Untersuchung mit einem Vorwort „Die Fehlerquelleninder Statistik der Nationalitäten“. Verlag von Julius Springer.
Wilke, J. (2012). Streiflichter und Persönlichkeiten zur Geschichte der Statistik in Berlin vom Ende des 17. Jahrhunderts bis zum Anfang des 20. Jahrhunderts. Zeitschrift für amtliche Statistik Berlin Brandenburg, 1–2, 96–108. https://www.statistischebibliothek.de/mir/servlets/MCRFileNodeServlet/BBHeft_derivate_00000024/HZ_201201-2.pdf .
Wojtun, B. S. (1976). Ocena jakości pruskiej statystyki ludnościowej przy użyciu równań bilansujących. Przeszłość Demograficzna Polski, 9, 27–40.
Zyblikiewicz, L. A. (2000). Powszechne spisy ludności w monarchii Habsburgów. W: P. Franaszek (red.), Celem nauki jest człowiek: Studia z historii społecznej i gospodarczej ofiarowane Helenie Madurowicz-Urbańskiej. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego (s. 387–400).
Zyblikiewicz, L. A. (2014). Ludność Krakowa w drugiej połowie XIX wieku. Struktura demograficzna, zawodowa i społeczna. Historia Iagellonica.
